Kaczy Dół – Międzylesie. Czas wojenny. Część 12.

Autor: , Osiedle: Międzylesie Data: .

cd.

Ubywały ze szkoły stopniowo tylko nieliczne dzieci. 9 listopada 1939 roku do Drucianki przestały uczęszcza Wanda i Krystyna Szarszmit. W dokumentach pozostały adnotacje: u Krystyny z klasy czwartej – „przeszła do szkoły niemieckiej w Warszawie”, a u Wandy z klasy siódmej po prostu – „przestała uczęszczać”.1

Na początku roku 1940 pojawiły się adnotacje, jakich wcześniej nie czyniono i jakie nie występują później. I tak w Księdze ocen za rok szkolny 1939/40 klasy IVa można przeczytać, że: Lajtman Salomon Lejb, syn Izraela i Chany, urodzony 21 stycznia 1929 roku w Iłży, powiat iłżecki, wyznania mojżeszowego, został „Wykreślony 5 I 1940 r.”; Majewski Szlama, syn Idela i Sary, urodzony 28 czerwca 1929 roku w Międzylesiu, powiat warszawski, wyznania mojżeszowego, został „Wykreślony 5 I 1940 r.”; Rotsztajn Rywka, córka Szmula i Fajgi, urodzona 15 kwietnia 1929 roku w Międzylesiu, powiat warszawski, wyznania rzymsko-katolickiego, została „Wykreślona 5 I 1940 r.”; Śmietanka Estera, córka Nuchema i Zlaty, urodzona 8 kwietnia 1929 roku w Międzylesiu, powiat warszawski, wyznania mojżeszowego, została „Wykreślona 5 I 1940 r.”. Całość arkuszy ocen kl. IVa podpisała wychowawczyni Stanisława Ciepielewska. W arkuszach klasy IVb czytamy: Damlich Liba, córka Barucha i Chany, urodzona 1 czerwca 1927 roku w Mińsku Mazowieckim, wyznania mojżeszowego, została „Usunięta ze szkoły ponieważ jest Żydówką”; Śmietanka Fajwek, syn Nuchema i Zlaty, urodzony 8 grudnia 1927 roku w Międzylesiu, powiat warszawski wyznania mojżeszowego, został „Usunięty ze szkoły ponieważ jest Żydem”. Arkusze ocen kl. IVb podpisali wychowawczyni Julia Kręcicka i Jan Kociszewski. W arkuszach klasy Vb : Winogóra Rywka, córka Majera Chaima i Tauby, urodzona 25 sierpnia 1928 roku w Międzylesiu, powiat warszawski, wyznania mojżeszowego „Opuściła szkołę 5 stycznia 1940 roku”. Na końcu arkuszy ocen klasy Vb znajdują się podpisy Kazimierza Dylewicza, Janiny Kołakowskiej, Stanisławy Ciepielewskiej, Stanisława Ciepielewskiego, Jana Kociszewskiego, Franciszka Kręcickiego i jeden podpis nieczytelny. W klasie VIb: Majewska Hela, córka Idela i Sary, urodzona 15 września 1926 roku w Międzylesiu, powiat warszawski, wyznania mojżeszowego została „Usunięta ze szkoły z powodu zarządzenia władz niemieckich”; Śmietanka Tema, córka Nuchema i Zlaty, urodzona 8 czerwca 1925 roku w Międzylesiu, powiat warszawski, wyznania mojżeszowego została „Usunięta ze szkoły zarządzeniem władz niemieckich”. Całość arkuszy ocen klasy VIb zamykają podpisy A. Mackiewiczowej, Janiny Kołakowskiej, Stanisławy Ciepielewskiej, Stanisława Ciepielewskiego, Walerii Wysokińskiej, Stanisława Czyża .2

Zapis w arkuszu ocen Fajwka Śmietanki: ,,Usunięty ze szkoły ponieważ jest Żydem”
Zapis w arkuszu ocen Liby Damlich: ,,Usunięta ze szkoły ponieważ
jest Żydówką”.

Wykreśleń i stosownych adnotacji z 5 stycznia 1940 roku zapewne dokonywali wychowawcy klas na polecenie otrzymane od kierownika szkoły. Czy Fajwek, Szlamek, Rywka, czy Esterka pytali swoją wychowawczynię lub wychowawcę – Dlaczego? Raczej nie. Od 1 grudnia 1939 roku każde z nich po ukończeniu dwunastego roku życia musiało nosić na rękawie białą opaskę z niebieską gwiazdą Dawida.

Szlama Majewski
Zapis w arkuszu ocen Szlamy Majewskiego: ,,Wykreślony 5 stycznia 1940”

W dokumentach z poprzedniego roku szkolnego 1938/1939 ­
są ponadto zapisani uczniowie, których w roku 1940 już brak: w klasie IIa Lajtman Abram Icek, syn Idela i Chany urodzony 20 kwietnia 1930 r. w Falenicy; w klasie IIb Jabłonka Rajzla, córka Szlamy i Laji urodzona 16 grudnia 1929 roku w Międzylesiu; Centner Beniamin syn Hersza (brak imienia matki) ur. 19 listopada 1928 r. w Zerzniu; w klasie IVb Centner Frajda, córka Hersza (brak danych).3

Poza tym w dokumentach tych występują jeszcze nazwiska czworga uczennic i uczniów, którzy w 1939 roku ukończyli szkołę, a mianowicie: Arenson Mordka, syn Jankiela i Mali – Ruhli ur. 30 czerwca 1924 r. w Międzylesiu; Furwasser Rachel – Lea, córka Icka i Estery, ur. 16 maja 1925 r. w Karczewie; Majewska Bajla, córka Idela i Sary, ur. 9 kwietnia 1924 roku w Międzylesiu; Winogóra Estera, córka Majera – Chaima i Tauby, ur. 7 kwietnia 1926 w Warszawie.

Zapisy w księgach ocen z tamtych lat są ostatnim śladem po międzyleskich rodach żydowskich, których nazwiska w dokumentach szkolnych nie pojawiły się już nigdy więcej. Śladem uwierzytelnionym podpisami nauczycieli, którzy musieli wykonać polecenie władz. A księgi te ocalały dzięki Franciszkowi Kręcickiemu, który zawczasu zdołał je wynieść z Drucianki i ukryć poza szkołą.

„W styczniu 1940 r. okupant wydał nakaz odebrania dzieciom elementarzy, wypisów do nauki języka polskiego, historii i geografii”.4 Także w kronice Zosinka odnotowano: „na ostre zarządzenie trzeba było opakować podręczniki i zdać je w gminie”.5 Z nauczania nakazano wyłączyć historię, literaturę polską i geografię. Równocześnie wprowadzono obowiązkową naukę języka niemieckiego w klasach starszych, a we wszystkich dwujęzyczne świadectwa. Przestał ukazywać się młodzieżowy miesięcznik „Płomyk”. Jego miejsce zajął „Ster”. Według Jana Kociszewskiego jedyną książką, jaką posługiwano się w nauce języka polskiego była „Gawęda z jeżyną”.6 Zofia Skurzanka pamięta jednak, że w Druciance uczyła się wówczas z dwu innych opowiadań: „Sędziwa sosna” i „Wesele zięby”.7 Brakowało nie tylko podręczników, ale i lektur szkolnych. Tu pomocna okazała się Czytelnia Nowości E. Wyszyńskiej. Jej księgozbiór zachował się. Właściwie nie wiadomo dlaczego. Czy przez przeoczenie władz, czy może myląca dla okupanta okazała się nazwa, jako że nie użyto w niej słowa „biblioteka”, a tylko „Czytelnia”, w dodatku ograniczona do „Nowości”, a do tego „Materiały piśmienne”. Tak czy inaczej, co najmniej niektóre lektury szkolne w tym księgozbiorze zachowały się. Nauczyciele kierowali więc dzieci po książki do Czytelni Nowości E. Wyszyńskiej, co przynosiło korzyści obu stronom. Zresztą jeszcze w 1939 r. Kazimierz Dylewicz przy pomocy zaufanego woźnego szkolnego Jana Przyborowskiego wiele podręczników i wypisów dla klas starszych oraz map ukryli pod podłogami w obu pracowniach zajęć praktycznych na strychu, a globusy na poddaszach. Nieco później przydały się do nauki na tajnych kompletach zorganizowanych przez Jadwigę Mantorską. Z pomieszczeń Drucianki korzystało bowiem tajne gimnazjum ogólnokształcące działające pod przykrywką wawerskiej filii XXXIV Szkoły Dokształcającej w zakresach metalowym i kupieckim przy ulicy Łukiskiej 198 działającej od roku szkolnego 1940/41. Jednak część zajęć, szczególnie takich do których potrzebne były pomoce naukowe, jak dostarczone przez Tadeusza Filipowicza mikroskopy, odbywały się w domach prywatnych u Jadwigi Mantorskiej (matematyka) przy ul. Plantowej 5, Tadeusza Filipowicza (język polski) przy Dworcowej 5, lekarza Eugeniusza Kądziołkiewicza lub Kondziołkiewicza (biologia) przy ul Oficerskiej (?) oraz Jana Baculewskiego (łacina), dyrektora wymienionej XXXIV Szkoły Dokształcającej. Początkowo, od 1940 r., organizacją tajnego nauczania w zakresie I klasy gimnazjum kierowała Jadwiga Mantorska, nauczycielka matematyki i czynna łączniczka ps. „ Kamila” rejonu Otwock z Wojskowej Służby Kobiet AK. O niej to wspomnienie zachowało się we wspólnej relacji Marii Kowalskiej – Gawryszewskiej „Zosi”, Aliny Pawłowskiej – Jerzmanowskiej „Ewy” i Barbary Rosner „Hani”- łączniczek z Międzylesia: „Naszą szkołę zorganizowała i prowadziła w swoim domu w Międzylesiu (przy ul. Plantowej, ob. Mrówcza) pani Jadwiga Mantorska. Od 1940 r. do 1944 r. troszczyła się o wszystkich i o wszystko, skąd i za co zorganizować nauczycieli, przy czym i na czym posadzić 44 uczniów, czym napalić w piecach, skąd wziąć dla nas podręczniki, zeszyty i inne pomoce naukowe, jak zapewnić bezpieczeństwo uczniom i nauczycielom. Przez wszystkie lata nauki rodzice pani Jadwigi strzegli i pilnowali szkoły, aby nas Niemcy nie zaskoczyli”.9

Legitymacja Jadwigi Mantorskiej, nauczycielki Obowiązkowej Szkoły
Zawodowej w Wawrze wystawiona w 1943 r.

W roku szkolnym 1941/42 były to już klasy I – II, a w 1942/43 – klasy I – III. Kiedy w roku szkolnym 1943/44 zajęcia te uzyskały od Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON) status samodzielnego gimnazjum ogólnokształcącego10, kierownictwo przejął Tadeusz Filipowicz, nauczyciel języka polskiego i przedwojenny wizytator szkół średnich w Warszawie, a podczas okupacji kierownik działu w Sekcji Szkolnictwa Zawodowego w Miejskim Urzędzie Szkolnym. Franciszek Kręcicki mógł udostępnić pomieszczenia Drucianki dzięki dokumentom wystawionym przez Wawerską filię XXXIV Szkoły Dokształcającej, jakich dostarczała zatrudniona tamże Jadwiga Mantorska. On sam uczył gimnazjalistów geografii, do czego przydawały się mapy i globusy ukryte we wrześniu 1939 roku. Do przedmiotów nauczanych w tajnym gimnazjum według programów przedwojennych należały: język polski (Tadeusz Filipowicz, Eugenia Gadzińska), łacina (Lucjan Pyś), język niemiecki ( Machnowski), historia (E. Gadziński i Wiktor Waruszyński, wysiedleniec z Poznania), geografia (Franciszek Kręcicki), biologia (Eugeniusz Kądziołkiewicz, lekarz), matematyka (Jadwiga Mantorska ), religia (ks. Czesław Borawski, wysiedleniec z łomżyńskiego), a był i chór prowadzony przez Feliksa Sikorę.11

Ograniczeniami, jakie nałożono na wiele dziedzin życia, objęty został także obrót żywnością. „W kwietniu (1940 r.) wprowadzono kartki żywnościowe. Kartka dawała możność wykorzystania w tygodniu 1050 gramów chleba i 100 gramów mięsa. Głodowe przydziały żywności zmuszały do nielegalnego zaopatrywania się na czarnym rynku, lecz po cenach stale rosnących (…) Cukier, masło i inne naturalne tłuszcze okupant zamienił – zastąpił margaryną, marmoladą z buraków, sacharyną i różnego rodzaju ersatzami”.12 Kartki rozdzielano za pośrednictwem urzędów gminnych i sołtysów, a sprzedaż artykułów na kartki, zwanych kontyngentowymi, mogły prowadzić tylko niektóre sklepy. W polskiej części dwujęzycznego zaświadczenia z opieczętowaną fotografią okaziciela, a wydanego 17 maja 1940 r. przez Zarząd Gminy w Wawrze czytamy: „Wydział Aprowizacyjno- Handlowy przy Zarządzie Gminy Wawer niniejszym zaświadcza, że pani Smolińska Maria zamieszkała w Międzylesiu ul. Główna 30 jest właścicielem sklepu i jako członek Hurtowni Aprowizacyjnej sprzedaje towary kontyngentowe itp. dla ludności Gminy Wawer. Uprasza się władze wojskowe i cywilne o niezatrzymywanie Pani Smolińskiej Marii, gdyż jako właściciel sklepu jest na tutejszym terenie nieodzowny”, po czym następują podpisy (nieczytelne) urzędnika Wydziału Handlowo – Aprowizacyjnego przy Zarządzie Gminy Wawer oraz Wójta Gminy Wawer, tudzież stosowne pieczęcie. O jakości tych towarów wspomniana już Danuta Sokołowska napisała : „– Pamiętam smak glinowatego chleba z dodatkiem brukwi i kartofli, jakim karmili nas Niemcy, smak marmolady z buraków osłodzonej sacharyną i łojowaty smak margaryny. Przysmakiem był chleb z olejem lnianym i cebulą lub maczany w cukrze. Mydło było z «gliny», więc robiliśmy je domowym sposobem z łoju. Niemcy odcięli prąd. Jedynym oświetleniem była niebezpieczna, cuchnąca lampa karbidowa”.13
Kontyngentowe stały się nie tylko towary, ale także odpadki, które mieszkańcy musieli dostarczyć do składnic surowców wtórnych. Według „Nowego Kuriera Warszawskiego” z 7 czerwca 1943 r. było to : „od głowy w okresie rocznym 3 kg łomu żelaznego, 1 kg starych metali, 2 kg wszelkiego rodzaju gałganów (tzw. odpadki włókiennicze), 2 szt. butelek (co najmniej ¼ l.) lub 1 kg łomu szklanego, 1 kg papieru. (…) Kto niszczy surowce, chowa lub zatrzymuje i przez złośliwość utrudnia pokrycie zapotrzebowania, będzie karany aresztem lub więzieniem, a w specjalnie ciężkich przypadkach może być orzeczona na niego kara śmierci”.14

Cdn.

Przypisy:
1.Księga ocen…dz. cyt.
2.Księga ocen…dz. cyt.
3.Księga ocen, rok szkolny 1938/1939, Arch. Szkoły Podstawowej Nr 138 im.
Józefa Horsta w Warszawie
4.Henryk Wierzchowski; Z dziejów Międzylesia…dz. cyt. str. 24
5.s. Teresa Antonietta Frącek. Siostry Rodziny Maryi …, dz. cyt. str. 26
6.Anczyc Wł. L.: Gawęda z jeżyną, Wiatr i kwiaty, Świerszcze. Wyd.
Gebethner i Wolf, Warszawa – kilka wydań
7.oba opowiadania w: M.J. Zaleska. Bajeczki prawdziwe. Wyd. Gebethner
i Wolf, Warszawa – wiele wydań
8.zob.: Walka o oświatę, naukę i kulturę w latach okupacji 1939 – 1944,
materiały z terenu m. st. Warszawy i woj. warszawskiego, praca zbiorowa,
zebr. I oprac. Stanisław Dobraniecki i Wojciech Pokora. Warszawa 1967, str. 249 i 252
9.Eugenia Kamińska – Szymczak „Karola” WSK IV Rejonu „Koralewo –
Fromczyn”. w: Na przedpolu Warszawy, Zeszyty Historyczne Okręgu
Warszawa Powiat Światowego Związku AK, Zeszyt 9, luty 1996. str. 55
10.H. Wierzchowski, Z dziejów Międzylesia…dz. cyt. s. 29
11.Henryk Wierzchowski. Z dziejów Międzylesia…, dz. cyt. str. 29
12.tamże str. 25
13.Danuta Sokołowska-Świderska. Październik liście zakrwawił… , dz. cyt.
14.cyt. za: Władysław Bartoszewski. 1859 dni Warszawy. Kraków 1974, str. 403