Kolej konna Wawer-Wiązowna

Dzieje kolei konnej łączącej Wawer ze Starą Miłosną, są nierozerwalnie związane z powstaniem i funkcjonowaniem wąskotorowej Kolei Jabłonowskiej, której linia łącząca Warszawę z Wawrem, została otwarta na początku 1901 roku. Jej ówczesny kraniec, znajdujący się przy karczmie Wawer, miał być jedynie rozwiązaniem tymczasowym. Spółka kierowana przez ks. S. Lubomirskiego i hr. T. Zamoyskiego wystąpiła o pozwolenie na przecięcie Kolei Nadwiślańskiej, by kontynuować budowę wzdłuż Traktu Brzeskiego. Planowano doprowadzić ją do miejscowości Dębę Wielkie i przez rozwidlenie w Zakręcie, poprowadzić wzdłuż Szosy Lubelskiej do Otwocka. Jednak po kilku miesiącach starań, uzyskano odmowę. Z uwagi na kiepski stan sanitarny karczmy, służącej za budynek stacyjny, wynegocjowano jedynie zgodę na przedłużenie linii w obszar należący do „Nadwiślanki” i pobudowanie tam budynku dla swoich potrzeb. Przed gospodą utworzono przystanek Wawer-Sąd, od mieszczącej się obok niej siedziby Sądu Pokoju. Rozpoczęto też wówczas studia techniczne nad poprowadzeniem linii do Otwocka Wielkiego, odpuszczając całkowicie pierwotne założenia. Wobec zaistniałego stanu rzeczy, właściciele majątków ziemskich, w pobliżu których inwestycja nie mogła zostać zrealizowana, podjęli starania o uzyskanie własnej koncesji na budowę linii. Miała ona połączyć ich dobra z obszarem węzła wawerskiego, położonym po wschodniej stronie toru kolei rządowej.

Głównym inicjatorem tych działań był Leon Chrzanowski z Wiązowny, który już w trakcie budowy Kolei Jabłonowskiej, publicznie agitował za doprowadzeniem jej do swoich folwarków. Wobec upadku pierwotnych planów podjął on rozmowy z właścicielami parcelowanych dóbr Miłosna, którzy budowali osiedla i przedsiębiorstwa produkcyjne w Starej Miłośnie, Kaczym Dole i Podkaczym Dole. Za takim rozwiązaniem szła zmiana zakładanego wcześniej przebiegu trasy, z przyległości Traktu Brzeskiego, na obszar wspomnianych miejscowości, by stamtąd skierować ją przez Zagórze do Wiązowny. Głównymi sprzymierzeńcami pomysłodawcy zostali właściciele wybudowanej w 1898 roku potężnej cegielni w Starej Miłośnie, E. Langner i Z. Poradowski oraz właściciel działającej w Kaczym Dole od 1900 roku Fabryki Wyrobów Drucianych, E. Chrzanowski.

Koncesję na budowę kolei konnej Wawer-Wiązowna L. Chrzanowski uzyskał w 1904 roku, ale kilka miesięcy później zmarł. Jego sukcesorzy odstąpili ją grupie pozostałych właścicieli gruntów, którzy zawiązali nowe przedsiębiorstwo, z właścicielem części podzielonego majątku Miłosna – Brunonem Kaetzlerem jako przewodniczącym. Nowe pozwolenie na budowę zostało wystawione 12 maja 1906 roku przez Rząd Gubernialny na E. Chrzanowskiego i W. Ulenieckiego z Kaczego Dołu, W. Dobkiewicza z Podkaczego Dołu i E. Langnera ze Starej Miłosny. Latem 1907 roku inż. H. Huss, twórca i pierwszy właściciel Kolei Wilanowskiej, rozpoczął budowę. Tory i tabor odkupiono z tej ostatniej. Pierwotnie pochodziły one z Tramwajów Warszawskich. Trasa wiodła od wysokości dworców wawerskich, wzdłuż torów kolei szerokotorowej, gdzie dziś przebiega ul. Wydawnicza, skręcając następnie w dawny Trakt Wołowy, na którego fragmencie stoi obecnie Ciepłownia Międzylesie, z tyłu hal fabrycznych Towarzystwa Akcyjnego „Wawer”. Następnie dochodziła w miejscu dzisiejszego ronda Braci Skurów do dawnego Gościńca Borkowskiego, łączącego Starą Miłosnę z Zerzniem, którego fragmentami są ulice Żegańska i Al. Dzieci Polskich. Kierując się nim dalej na wschód, a następnie na północny wschód, obecnymi ul. Mchów i Tramwajową dochodziła do Traktu Brzeskiego w Starej Miłośnie. Ruch na linii z Wawra do Kaczego Dołu uruchomiono w pierwszych dniach maja 1908 roku, a do Starej Miłosny 12 lipca 1908 roku. Całkowita długość toru wyniosła 9148,9 mb., a łączna powierzchnia zajętych gruntów 66211,4 m kw. Rozkład jazdy został zsynchronizowany z planem odjazdów Kolei Jabłonowskiej. Dziennie odbywało się kilkanaście kursów, których czas przejazdu między stacjami krańcowymi wynosił ok. 45 minut. Pierwsze przystanki znajdowały się przy fabryce Towarzystwa Akcyjnego „Wawer” i przed Fabryką Wyrobów Drucianych, zlokalizowaną naprzeciwko pałacyku E. Chrzanowskiego, stojącego do dziś przy ul. Żegańskiej 21/23. Następne przy hucie szkła Szpitbaumów i filii gocławskiej huty E. Dworzyńskiego w kolonii Wiślice oraz kolejny nieopodal miejsca, gdzie linia przecięła Kanał Wawerski w Podkaczym Dole. Ostatni zlokalizowano przy Trakcie Brzeskim w Starej Miłośnie, obok budynku dawnego Zajazdu Pocztowego, w miejscu gdzie dziś stoi SP nr 173.

Skład letni Kolei konnej Wawer-Wiązowna w Kaczym Dole. 1926 rok (ze zb. autora)

Struktura właścicielska linii była w tym czasie dość złożona. Grunta były podzielone zasadniczo na dwa obszary. Pierwszy, wykrojony z dóbr Wilanowskich, leżący w przyległości linii szerokotorowej należał do „Nadwiślańskich Skarbowych Dróg Żelaznych”. Drugi stanowił położoną w dobrach Miłosna „resztę”. W Kaczym Dole składały się na nią fragmenty parceli należące do dwunastu właścicieli, w Podkaczym Dole do piętnastu, a w Starej Miłośnie do ośmiu. Grupa inicjatorów, która otrzymała urzędowe pozwolenia posiadała zaś na własność koncesję, pozwolenie na budowę kolei po brzegu Traktu Brzeskiego w Miłośnie oraz szyny kolejki. W 1911 roku prawa do fragmentów parceli, na których poprowadzono linię, wykupił od reszty drobnych właścicieli członek spółki W. Uleniecki.

Choć w planach była rozbudowa linii przez Zagórze do Wiązowny, to jedyne jej przedłużenie miało miejsce latem 1910 roku, kiedy poprowadzono ją fragmentem Traktu Brzeskiego, kierując następnie na południe, siedmiuset metrowy odcinek do Fabryki Dachówek „Miłosna”. W jego miejscu przebiega dziś ulica Diamentowa. Ostatni przystanek pasażerski umiejscowiono wówczas naprzeciw budynku karczmy. Również w 1910 roku, na gruntach E. Chrzanowskiego w Kaczym Dole, wzniesiono remizę kolejową i budynek stacji z mieszkaniem dla służby kolejowej. Jednocześnie postarano się o pozwolenie na przecięcie torów Kolei Nadwiślańskiej, by móc przeprowadzać wagony towarowe przyjeżdżające z miejscowych fabryk. Uzyskano je latem 1910 roku, a wykonanie przejazdu powierzono firmie Lilpop, Rau i Lowenstein. Roboty ukończono we wrześniu 1911 roku. Wraz z nimi stację początkową kolejki konnej przesunięto z wysokości dworca Kolei Nadwiślańskiej do miejsca, gdzie jej tor przecinał Trakt Brzeski. W tym samym roku zarządy Towarzystwa Przyjaciół Anina i Cegielni Więcka w Czaplowiźnie podjęły z zarządem kolei konnej rozmowy w sprawie budowy rozgałęzienia linii, mającej przebiegać przez te osiedla. Mimo spisania wstępnych umów, inwestycji tej nigdy nie zrealizowano.

Przebieg (na czerwono) Kolei konnej Wawer-Wiązowna. WIG PAS 40 SŁUP 32,
Warszawa-Południe, 1932r. (ze zb. autora)

W czasie I Wojny Światowej tabor kolejki nie ucierpiał i służył tymczasowo na Kolei Jabłonowskiej. W 1918 roku Towarzystwo Akcyjne Fabryki Dachówek „Miłosna” wykupiło, z wyjątkiem tych należących do kolei państwowych, grunty i udziały od pozostałych współwłaścicieli. W 1921 roku przedsiębiorstwo ze Starej Miłosny wraz z należącą do niego kolejką zostało zakupione przez Parową Fabrykę Dachówek Żłobionych „Pustelnik”, której zaraz potem zmieniono nazwę na Zakłady Ceramiczne „Pustelnik” S.A. Przedsiębiorstwo to w kolejnych latach zaciągnęło, m.in. pod hipotekę zakładów w Starej Miłośnie, kilka pożyczek w Towarzystwie Kredytowym Przemysłu Polskiego. Według spisanej wówczas listy urządzeń podlegających ubezpieczeniu, tabor kolejki składał się z 9 wagonów towarowych odkrytych, tzw. węglarek i 1 zakrytego, 2 wagonów osobowych odkrytych i 1 zakrytego oraz wagonu z silnikiem benzynowym o mocy 40 KM. Wobec niemożności spłaty zaciągniętych zobowiązań, fabryka wraz z mocno podupadłą linią, zostały w 1932 roku wystawione na licytację. Ta i kolejna, w roku 1936, z braku chętnych zakończyły się fiaskiem. Dopiero w 1938 roku nowym właścicielem został Bank Towarzystw Spółdzielczych. Nowy inwestor nie zdążył jednak wprowadzić planowanej modernizacji linii. Kolejka zaprzestała kursowania tuż po wybuchu II Wojny Światowej. Tory rozebrano w 1940 roku. Ostatnim właścicielem jej gruntów został w 1941 roku Benedykt Nawrocki. Po wojnie większość jego własności znacjonalizowano.
Adam Ciećwierz

Bibliografia:

  1. Plan drogi żelaznej Wawer-Wiązowna wraz z opisem, 1908r.
  2. Rejestr pomiarowy drogi żelaznej Wawer Wiązowna, 1908r.
  3. Wykaz urządzeń przemysłowych Zakładów Ceramicznych „Pustelnik” w Miłośnie, TKPP 1927r.
  4. Polski przemysł i handel. Księga adresowa i informacyjna przedsiębiorstw, Warszawa 1930
    5.„Warszawskie koleje wąskotorowe w świetle materiałów prasowych z lat 1891-1939” – praca dyplomowa A. Ciećwierza pod kier. dr hab. prof. UW Małgorzaty Karpińskiej, studia varsavianistyczne IH UW, 2016r.
  5. Ciećwierz A, Derlatka I., Kozielska D., Oktabiński K., 150 lat Gminy Wawer, Warszawa 2016
  6. Ciećwierz A., Wrońska D., Ajdacki P., Wesoła. Przyroda-dziedzictwo-współczesność”, Warszawa 2019