Jubileusz Traktu Brzeskiego – zarys dziejów arterii

W 2023 roku minęło 200 lat od czasu oddania do użytku Traktu Brzeskiego, pierwszej bitej arterii komunikacyjnej na obszarze ówczesnego Królestwa Polskiego. Powstanie zarówno jego, jak też zaraz potem kolejnych, podobnych dróg, było nie tylko skokiem cywilizacyjnym, ale też wyznacznikiem kierunku rozwoju przedmieść Warszawy i wielkim impulsem rozwojowym dla całego obszaru podmiejskiego. Ten ostatni zwykło się wiązać z późniejszym rozwojem linii kolejowych, ale chociażby osada Wawer, od której nazwę noszą dzisiejsze osiedle i dzielnica, swoje powstanie zawdzięcza właśnie wybudowanemu kilka dekad wcześniej traktowi do Brześcia. Dziś jego pozostałościami są m.in. ulice Płowiecka i Czecha.

Przed budową Traktu
Od czasów średniowiecznych z Pragi na wschód prowadziła droga wiodąca wzdłuż krawędzi nadzalewowej doliny Wisły, przecinająca Kamionek i Grochów. W przybliżeniu pokrywała się z dzisiejszą ulicą Grochowską. Biegła ona zgodnie z ukształtowaniem terenu, przy Zakolu Wawerskim łukiem skręcała w prawo i przecinając Kaczy Dół kierowała się na Gliniankę, Siennicę i dalej w stronę Ukrainy. Nosiła ona miano Traktu Wołowego, a pozostałościami jej są m.in. część ulicy Pożaryskiego oraz ulica Napoleona Bonapartego. Droga ta rozwidlała się na Grochowie i Gocławku. W pierwszym przypadku odnoga wiodła do nieistniejącego dziś Kalenia, w drugim zaś prowadziła do Okuniewa, gdzie łączyła się z tą pierwszą i dalej wiodła do Stanisławowa i Liwa. Z czasem zaczęła być używana do podróży do sejmowego Grodna, stając się jednym z najważniejszych podwarszawskich szlaków. Zwano ją Traktem Liwskim, Grodzieńskim i Warszawskim, a także Gościńcem Litewskim. Jej pozostałością są dziś, w nieco zmienionym kształcie i przebiegu ulica Korkowa w dzielnicy Wawer oraz ulica Wspólna w dzielnicy Wesoła. Ówczesna droga z Pragi do Mińska Mazowieckiego, zwana Gościńcem Mińskim, która przecinała m.in. Starą Miłosnę, odchodziła od Traktu Wołowego i miała nieco inny przebieg od dzisiejszego. Stare, dokładne mapy okolic Starej Miłosny jasno wskazują, że droga ta omijała dużą wydmę, którą przecina Trakt dzisiejszy, pokrywając się m.in. z obecną ulicą Kazita, która przechodzi następnie w ulice Zorzy, Hafciarską i Czatów, na terenie Międzylesia. Wiele też wskazuje na to, że dawne podróże z Pragi do Mińska, odbywały się często z pominięciem bagienno-wydmowego obszaru Wawer-Miłosna, na rzecz wspomnianego wcześniej traktu biegnącego przez dzisiejszy Marysin Wawerski i Zieloną-Grzybową, z którego dopiero w Grzybowie odbijano na południe, w stronę Starej Miłosny. Dwa najważniejsze prastare trakty, utraciły swoją wagę wraz z budową dróg bitych, w pierwszej połowie XIX wieku.

Wszystkie dawne gościńce były drogami gruntowymi, które przez większą część roku były błotniste i nierówne, co znacznie utrudniało komunikację, a co za tym idzie, ograniczały rozwój gospodarczy kraju. W 1815 roku, zaraz po utworzeniu kongresowego Królestwa Polskiego, powołano mającą nim zarządzać Radę Administracyjną, której członkowie za priorytet swoich działań uznali nadrobienie zapóźnień cywilizacyjnych oraz minimalizację negatywnych skutków, które te sobą niosły. W działaniach tych prym wiodły trzy postacie: Franciszek Drucki-Lubecki — minister przychodów i skarbu, hrabia Tadeusz Mostowski — minister spraw wewnętrznych oraz ksiądz Stanisław Staszic – dyrektor generalny Wydziału Przemysłu i Kunsztów Królestwa Polskiego. W roku 1818 Rada podjęła decyzję o budowie kilku wielkich traktów bitych, których początkowym lub końcowym punktem miała być Warszawa. W pierwszej kolejności miały powstać trasy łączące ją z  Brześciem i Moskwą, Petersburgiem, Krakowem i Poznaniem. 10 kwietnia 1819 roku namiestnik królewski, generał Józef Zajączek, powołał inżyniera Franciszka Ksawerego Christianiego na szefa Dyrekcji Generalnej Dróg i Mostów Królestwa Polskiego. Wraz z tą nominacją rozpoczęły się prace projektowe i budowa.

Budowa i eksploatacja traktu Warszawa – Brześć
Inwestycją, która uzyskała priorytet była budowa Traktu Brzeskiego, zwanego również Szosą Brzeską i Traktem Terespolskim. Jego głównym budowniczym został dyrektor generalny Franciszek Christiani. Zaprojektowany szlak traktu wiódł z Warszawy przez Mińsk Mazowiecki, Siedlce i Terespol do Brześcia. Jego długość miała wynosić 178 mil polskich, czyli ok. 198 km. Przebieg drogi wyznaczono przez tereny płaskie, jedynie w dolinie Wisły w okolicy Warszawy, jej linia przecinała liczne w tym obszarze wydmy. Niwelacja drogi wyniesiona została średnio od 1 do 1,5 m ponad otaczający ją teren, co chroniło drogę przed zaspami śnieżnymi, a na terenach podmokłych przed wiosennymi i letnimi zalaniami. Nawierzchnia tłuczniowa na podkładzie kamiennym, wzorowana była na francuskim systemie „Traguet’a”. Podkład z kamienia łamanego, o wymiarach 12×16 cm, w kształcie nieregularnych ostrosłupów, układany był ręcznie w liniach prostopadłych do osi drogi — płaską, szeroką podstawą w dół, ostrymi końcami ku górze — na warstwie piasku lub żwiru. Powierzchnię podkładu klinowano drobnymi frakcjami tłucznia lub klińca, które silnie ubijano ubijakami stalowymi. Na zagęszczonym podkładzie rozścielano warstwę tłucznia grubości 10 cm i zagęszczano wałami konnymi. Łączna grubość nawierzchni wynosiła 27 cm, szerokość — 5,40 m, szerokość korony drogi — 10-11 m. Część tych materiałów pozyskano z obowiązkowych dostaw okolicznej ludności. Wzdłuż traktu wybudowano dróżniczówki oraz domy dla konduktorów i strażników. Na poboczach drogi umieszczone zostały słupki drogowe oraz słupy pocztowe. Trakt podzielony był na stacje długości 2—3 mil, zamknięte rogatkami, które otwierano po uiszczeniu myta. Obok rogatek stały budki dla pobierających opłaty. Wszystkie urządzenia drogowe jak: poręcze, rogatki, słupki, budki pomalowane były barwami narodowymi. Pierwszą od Warszawy Stację Pocztową urządzono w Starej Miłośnie.

W 1820 roku rozpoczęto budowę odcinka z Pragi przez Wawer do Starej Miłosny. Jego oficjalne otwarcie miało miejsce w roku 1821. W tym samym czasie powstały na Pradze Rogatki Grochowskie, zwane wówczas moskiewskimi. Cały Trakt Brzeski, jako pierwszą bitą drogę w Królestwie Polskim, oddano do użytku w roku 1823. Dla uczczenia zakończenia prac, nieopodal rogatek Warszawy i Terespola, w 1825 roku odsłonięto dwa bliźniacze, żeliwne obeliski.

Przez szereg kolejnych dekad powierzchnia szosy brzeskiej była konserwowana doraźnie. W latach 1918—1939 na odcinku Warszawa — Mińsk Mazowiecki, nawierzchnię tłuczniową zastąpiono nawierzchnią z kostki bazaltowej. Miała ona szerokość 5 metrów, a po bokach posiadała dwie opaski z kamienia polnego, o szerokości 0,5 metra. Dużej dewastacji uległa ona w czasie II Wojny Światowej. Odbudowa trwała w latach 1944—1950. W połowie lat sześćdziesiątych, na odcinku Traktu w Wawrze, Aninie i Starej Miłośnie, do istniejącej nawierzchni drogi dobudowano drugą jezdnię, nad torami kolejowymi wybudowano wiadukt, a całość odcinka do Mińska Mazowieckiego pokryto asfaltem.

Znaczenie Traktu Brzeskiego
Wybudowanie Traktu Brzeskiego było dla właścicieli obszarów położonych w dzisiejszych dzielnicach Praga Południe, Wawer i Wesoła przyczynkiem do uporządkowania i uregulowania terenu, który dzięki łatwiejszej i szybszej komunikacji z Warszawą, zyskiwał większą wartość kapitałową i otwierał szereg nowych możliwości. Do najważniejszych z nich zaliczyć należy znaczne usprawnienie dostaw produktów, szczególnie tych o dużej masie, wytwarzanych w sąsiadujących z traktem folwarkach oraz sens i możliwość ich parcelacji, dzierżaw i sprzedaży. Perspektywy te, wybudowana w drugiej połowie XIX wieku kolej jedynie poszerzyła i umasowiła. W latach 1837-1839, kiedy właściciele tego obszaru hrabiowie Potoccy, przy nowopowstałym trakcie i murowanej karczmie Wawer rozpoczęli dzierżawę działek, regulacje związane z zaistniałą sytuacją, na terenie dzisiejszego Marysina Wawerskiego przeprowadził Józef Czaplicki. Od jego nazwiska powstała nazwa Czaplowizna. Działaniom tym zawdzięczamy m.in. dzisiejszy kształt ulicy Korkowej, której dawny, niemal równoległy na tym odcinku do Traktu przebieg, został skierowany tak, by uzyskała z nim połączenie i stała się jego odnogą. Pokłosiem budowy Traktu, było też umiejscowienie w jego pobliżu cegielni, która znajdowała się niegdyś przy obecnej ulicy Kościuszkowców, pomiędzy nieistniejącymi jeszcze ulicami Skrzyneckiego i Rolniczą. Od miejsc gdzie wydobywano dla niej glinę, powstała nazwa tego obszaru – Glinki. Podobne przeobrażenia budowa Traktu przyniosła również w sąsiednich Gocławku i Zielonej oraz na nieco większą skalę w Grochowie i Starej Miłośnie.

W 1879 roku, przy przecięciu Traktu ze świeżo wybudowaną linią Kolei Nadwiślańskiej, z uwagi na powstanie węzła dwóch potężnych arterii komunikacyjnych, umiejscowiono w Wawrze stację i wybudowano dworzec. W  1901 roku w to samo miejsce dobiegła, ułożona wzdłuż Traktu, linia wąskotorowej Kolei Jabłonowskiej. Potęgowało to skalę nowych możliwości dla osady, która ze względu na położenie w tym miejscu szosy brzeskiej, stawała się też głównym beneficjentem przemian cywilizacyjnych. Z wydarzeniami tymi należy wiązać też powstanie Nowego Wawra, a następnie Anina oraz szeregu innych miejscowości leżących w nieodległej okolicy.

W międzywojniu podmiejskie odcinki Traktu Brzeskiego zaczęły uzyskiwać nazwy. Na Gocławku i w Wawrze powstała Aleja Płowiecka, która tuż przed wojną nosiła krótko imię Marszałka Śmigłego-Rydza, a na odcinku anińskim Aleja Sportowa, której w okresie PRL zmieniono nazwę na Bronisława Czecha. Po czasach wielkości dawnego Traktu, w obszarze Warszawy, przy ulicach Grochowskiej, Płowieckiej i Trakt Brzeski, zachowały się do dziś budynki rogatek grochowskich i karczem w Wawrze i Starej Miłośnie oraz obelisk upamiętniający zakończenie prac. Dziś, wobec rozbudowy sieci autostrad i dróg ekspresowych, dawny Trakt Brzeski staje się drogą lokalną, ale nie należy zapominać tego, jak bardzo zasłużył się niegdyś dla Wawra i jego okolic.

Adam Ciećwierz
varsawianista

Bibliografia:

1. Ogłoszenie o przetargu na budowę Stacji Pocztowej przy trakcie w Starej Miłośnie. 1818 rok (zb. Biblioteka Narodowa)
2. Obwieszczenie o przetargu na budowę odcinka Traktu Brzeskiego od Pragi do Miłosny. 1820 rok (zb. Biblioteka Narodowa)
3. Ogłoszenie o oficjalnym otwarciu odcinka traktu o milę za Miłosnę. 1821 rok (zb. Biblioteka Narodowa)
4. Obwieszczenie o licytacji dzierżawy na pobór myta drogowego z traktu. 1822 rok (zb. Biblioteka Narodowa)
5. Ogłoszenie o przetargu na dostawę materiałów do konserwacji odcinka Traktu Brzeskiego od Pragi do Miłosny. 1823 rok (zb. Biblioteka Narodowa)
6. Informacja o miejscach poboru myta drogowego na Trakcie Brzeskim. 1823 rok (zb. Biblioteka Narodowa)
7. Ciećwierz A., 200 lat Traktu Brzeskiego, Warszawa 2020.
8. Sudoł L., Historia Traktu Brzeskiego, Ochrona Zabytków, nr 3 (39), 1986.

Fotografie ze zbiorów autora.